امروز، مدیرانی موفق هستند که با استفاده از علم داده، به تحلیل درستی از وضعیت گذشته، حال و آینده سازمان مطبوع خود برسند

در ابتدای ظهور علوم مختلف فناوری اطلاعات و ارتباطات و بخصوص در دهه های ۸۰ و ۹۰ میلادی، بشر با حجم انبوه داده یا به اصطلاح علمی Big Data مواجهه نبود اما با آشنایی بشر با تکنولوژی های مختلف ارتباطی مانند شبکه های اجتماعی، به ناگاه، انسان امروزی با حجم وسیعی از داده ها روبه رو شد. در ابتدای دهه ی ۹۰، انسان ها و به خصوص مدیران به داده ها دید مثبت و شاید سودمندی نداشتند اما با یک رخداد بزرگ در یازده سپتامبر ۲۰۰۱، دید متخصصین، مدیران، مسئولین امنیتی و به خصوص نهادهای حراستی و حفاظتی به داده ها تغییر کرد. نهادهای امنیتی آمریکا از جمله FBI، با داده کاوی داده های فرودگاهی، توانستند مسببین و عاملین واقعه ی یازده سپتامبر را پیدا کنند و این همان برگ زرین و شروع فصل جدید نقش علم داده در زندگی بشر بود.

سیر تحول نرم افزارها و ابزارهای دنیای فناوری اطلاعات، موجب شده که در سال‌های اخیر، میزان تولید و ذخیره داده‌ها به طرز عجیبی افزایش پیدا نماید. با این مکان که می توان حجم انبوهی از داده ها را ذخیره کرد، متخصصین را قادر ساخته تا بتوانند به تحلیل داده‌ها و استخراج اطلاعات بسیار مفید و سودمند اقدام نمایند.
با زبان ساده، استخراج اطلاعات سودمند، مفید، معنادار و قابل فهم از داده ها را داده کاوی می نامند. مدیران و افراد بالادست سازمانی می‌توانند با استفاده از علم داده کاوی و استخراج دانش از داده های خام، روند توسعه سازمان‌های مربوط به خود را به طور کلی متحول نمایند و از آن برای پیشرفت اهداف سازمانی و تحقق اهداف کلان و خرد خود استفاده نمایند. علم داده‌ کاوی یا Data Mining سبب شده تا در دنیای کنونی، داده‌های هر سازمان، ارگان، وزارت خانه و … به یکی از سرمایه‌های بسیار ارزشمند و حتی مهّم و حیاتی آنها تبدیل شود و استفاده درست از داده ها، بتواند آینده ی درخشان آنها را تضمین نماید. امروز داده های پزشکی، فرودگاه ها و نظامی، از مهم ترین منابع استخراج دانش محسوب می شوند که هر کشوری، با توجه به سیاست امنیتی خود از آنها محافظت می کند.

در روند داده کاوی، کوچکترین واحد محتوایی یعنی داده یا data به مهم ترین و پرمعناترین واحد محتوایی یعنی دانش تبدیل می شود، بدین ترتیب مدیران می توانند با کمک داده کاوها و متخصصین حوزه علم داده، بدون کنسول خاص مدیریتی، به نتایج ارزشمندی در گذشته، حال و آینده ی سازمان خود دست یابند. امروزه سازمان ها بزرگ و پر اهمیت، از جمله FBI، CIA، موساد، MI۶ و … دارای بخش هوش مصنوعی هستند که یکی از زیربخش های آن، بخش فرآوری داده است تا بتوانند داده های کاربران که بر روی مسیر شبکه، در حال ارسال است را به صورت برخط تجزیه و تحلیل کنند و در کسری از ثانیه، نتایج به مدیران بالادستی آنها برای اتخاذ تصمیم سریع و درست ارسال گردد.

از ابزارهای آماده ی داده کاوی می توان به SPSS، Weka و Rapid Miner نام برد. اما امروزه از زبان های برنامه نویسی پایتون، R و متلب در سطوح پیشرفته تر مانند یادگیری عمیق و یادگیری تقویتی استفاده می شود. پس از تفسیر، تحلیل و پروراندن داده‌ها در بستری خاص و متناسب با هدف و رویکردی مشخص، اطلاعات به دست می‌آید و حال وقت آن است که مدیران با بصری سازی نتایج متخصصان داده کاوی، بتوانند به نتایج این استخراج دانش دست یابند که از ابزارهایی مانند Oracle BI استفاده می شود.
لازم به ذکر است که حتی شرکت بزرگ Microsoft در ویرایش های جدید نرم افزار excel، الگوریتم های مختلفی برای تجزیه و تحلیل داده های موجود در اکسل را قرار داده است تا کاربران بتوانند به سطح متوسطی از دانش موجود در داده های اکسل دست یابند.

اکنون علم داده‌ کاوی بستری فراهم کرده است که بتوان با بکارگیری فناوری‌های جدیدی مانند هوش مصنوعی، یادگیری‌ماشین و… متناسب با اهداف مشخص، به دسته‌بندی، تحلیل و استخراج مفاهیم نهفته در داده‌ها پرداخته و از آنها برای اتخاذ تصمیمات مهم استفاده کرد. به عبارتی در دنیای مدیریت امروزی، شهود و دید سطحی و نظرات افقی جایی در تصمیم‌گیری‌ها ندارد و مدیران به استناد داده‌های استخراج شده در هر مورد، تصمیمات مقتضی را اتخاذ می‌نمایند.

اما آنچه که علم داده‌کاوی را برای متخصصین حوزه فناوری اطلاعات، خاص، و برای مدیران جذاب کرده، ضریب اطمینان بالای تصمیمات اتخاذ شده بر اساس تحلیل‌های داده‌ای و نتایجی است که ایجاد می‌شود. زمانی که مدیران بر اساس تصمیمات فردی و شهود اقدام به سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری در مورد موضوعی می‌ نمایند، احتمال خطا در تشخیص مشکل و ارائه راهکار بسیار زیاد است، در نتیجه ریسک زیادی، منابع سازمان و بخصوص منابع مهم و حیاتی سازمان یا ارگان را تهدید می نماید. اما با تصمیم گیری بر اساس تحلیل‌های حاصل از داده کاوی، این ریسک ها بشدت کاهش یافته (حتی نزدیک به صفر می شود) و از هدررفت منابع سازمان جلوگیری می‌ گردد. علم داده و حوزه داده کاوی به مدیران و مسئولین کمک می‌کند تا پیش از هر اقدام و تصمیمی، دید درستی از سازمان، ارگان یا شرکت خود پیدا کنند.

این نکته قابل ذکر است که علم داده کاوی، به صورت مستقیم به استخراج دانش نهفته در داده ها، اقدام نمی نماید؛ بلکه علم داده کاوی با استخراج الگویی مناسب از داده، به استخراج دانش، از درون داده ها کمک می کند و به عبارت ساده تر، الگویی که داده کاوی معرفی می‌کند، استخراج دانش را رقم می زند.
فرآیند داده کاوی، به طور کلی شامل ۴ مرحله یا گام اساسی است. گام اول تعیین اهداف است. گام دوم جمع آوری و آماده سازی داده‌هاست. گام سوم استخراج الگوهای موجود در داده هاست و در گام نهایی می‌توان با جمع بندی و ارزیابی نتایج حاصله، اقدامات مناسبی اتخاذ نمود.

صرف وقت و زمانی کافی و مناسب برای تعیین اهداف داده ‎کاوی، یکی از مهم‌ترین نکاتی است که مدیران سازمان و نهادها باید به آن توجه داشته باشند. بهتر است تعیین اهداف، طی همکاری و مشارکت مدیران بخش‌های مختلف سازمان ایجاد شود تا نتایج حاصل بتوانند پاسخی جامع و کاربردی باشند. پس آنکه حوزه و معضل مورد بررسی مشخص شد، متخصصان داده باید تعیین کنند که چه سبک داده هایی، ورودی‌های مناسبی برای این معضل هستند. بعد از تعیین داده‌ها و جمع آوری آنها، باید آنها را پاکسازی، دسته بندی و یکدست کرد تا تحلیل آنها ساده‌تر شود.

با وجود اهمیت بسیار بالای داده‌کاوی و دستاوردهای مهم آن، مانند هر علمی، چالش‌ها، مشکلات خاص و ویژه ی خود را دارد؛ از مهم ترین چالش ها و مشکلات حوزه داده کاوی می توان به مسائل امنیتی و حفظ حریم‌خصوصی، مواجهه با داده‌های ناقص و پراکنده، دشواری کشف پیچیدگی‌های موجود در برخی داده‌ها، چالش‌های روش‌شناختی، لزوم انتخاب روش تحلیل درست برای استخراج نتایجی کارآمد، مقیاس‌پذیری الگوریتم ها و دشواری در ارائه مفاهیم بصری برای برخی پدیده‌های نهفته در داده ها اشاره کرد.

از علم داده، می‌توان در حوزه‌های مختلفی از جمله بهداشت و درمان، سلامت، سیاست، مدیرت کسب و کار، تجارت، بیمه، بانکداری و اقتصاد، جامعه شناسی، علوم مهندسی و به عبارتی هر حوزه‌ای استفاده کرد. در مجموع می‌توان گفت داده کاوی به مدیران کمک می‌کند تا در تصمیم‌گیری‌ها هوشمندانه‌تر عمل کنند و با کاهش ریسک تصمیمات خود، منابع را به گونه‌ای بهینه‌تر تخصیص دهند.

از مهم‌ترین مزایای علم داده‌کاوی می‌توان به بهبود دید مدیران، فراهم شدن امکان پیش بینی وقایع و درک بهتر آینده، افزایش کارایی سازمان، کمک به شناخت به موقع روندها و ابر روندها و فرصت ها، جلوگیری از تصمیم گیری‌های احساسی و کاهش ریسک تصمیمات و کاهش هزینه‌ها و جلوگیری از اتلاف منابع و … اشاره کرد.
در انتها باید این موضوع را به مدیران و مسئولین بالادستی سازمان، ارگان ها و نهادهای مختلف گفت که دوره تصمیم‌گیری‌های سطحی، بدون محاسبه، شهودی و کورکورانه به پایان رسیده و استفاده از داده های سازمانی و استخراج دانش از آنها، رکن رکین تصمیم گیری های مهم هر مدیر و مسئول است. تا چند سال پیش، استفاده ازعلم داده برای مدیران، یک مزیت نسبت به رقبا حساب می شد اما به کارگیری از نتایج داده‌کاوی در مدیریت، دیگر یک الزام است نه یک امکان.

هادی مهدوی نیا
کارشناس مسئول امور پیگیری اداره کل بازرسی منطقه ۴