۵۵ سال از نصب نخستین انشعاب فاضلاب در شهر اصفهان گذشت

مهرداد خورسندی
رییس گنجینه و مرکز اسناد آبفای استان اصفهان

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری شهید یاران به نقل از آبفا استان اصفهان، درست پنجاه و پنج سال پیش در چهاردهم شهریور ۱۳۴۶ عابرانی که از سمت دروازه دولت به طرف چهارباغ پایین در حرکت بودند کارگرانی را مشاهده کردند که در حال حفاری پیاده رو مقابل گاراژ و مسافرخانه گیتی نورد بودند. مسافرخانه ای متعلق به شرکت گیتی نورد اصفهان به شماره ثبت ۴۶۲ که مستاجر آن به نام حسین کیوانداریان در تاریخ ۱۱ /۱۱/۱۳۴۵ از سازمان آب و فاضلاب اصفهان درخواست انشعاب آب و فاضلاب کرده بود و حالا کارگران این سازمان در حال نصب نخستین انشعاب فاضلاب بودند تا از این پس زندگی مردم شهر تاریخی اصفهان دچار تحول اساسی شود.
هر چند نخستین انشعاب آب آبان ماه ۱۳۴۵ با حضور استاندار و دیگر مقامات شهر در خیابان سیدعلیخان اصفهان برای منزل حسین وکیل زاده نصب شده بود اما به دلیل آماده نبودن اگوی شهر، کار نصب نخستین انشعاب فاضلاب ۹ ماه دیگر به تاخیر افتاد؛ ضمن این که به دلیل جدید بودن این صنعت، هیچ کدام از کارگران سازمان تازه تاسیس آب و فاضلاب اصفهان با چگونگی نصب انشعاب و سیفون فاضلاب آشنایی نداشتند. به همین دلیل مهندس امیر سعید موسوی حجازی بنیانگذار و نخستین مدیرعامل سازمان آب و فاضلاب اصفهان، خودش دست به کار شد و به صورت آزمایشی، سیفون فاضلاب منزل استیجاری محل اسقرار سازمان در کوچه جنب سینما چهارباغ را نصب کرد. طنز ماجرا این بود که در آن زمان هنوز لوله فاضلاب به داخل کوچه نرفته بود اما مهندس حجازی دستور داد مقابل سازمان را حفاری کرده تا بتواند شیوه نصب انشعاب فاضلاب را به کارگرانش آموزش دهد.
برای شهروندان اصفهانی که تا آن زمان به دلیل نفوذ پساب چاهک های فاضلاب به داخل چاه های آب، گرفتار انواع بیماری های گوارشی بودند، بهره برداری از شبکه جمع آوری و انتقال فاضلاب، موهبت بزرگی به شمار می رفت؛ شهروندانی که برای دفع کرم آسکاریس و انواع انگل مجبور بودند به توصیه پزشکان، شربت تلخی را بخورند که عوام به آن «کار کن» می گفتند.
در دهه ۱۳۴۰ با افزایش جمعیت شهرنشین از ۲۵۰ به ۴۲۵ هزار نفر و توسعه جغرافیایی شهر اصفهان، تعداد چاهک های فاضلاب نیز افزایش یافت و رونق کار کناسان، کود کش ها و پیت کش ها دو چندان شد. علاوه بر این که سالانه تعداد زیادی از مردم به ویژه کودکان در این چاهک ها سقوط کرده و جان می دادند، مشکل اصلی به نحوه خالی کردن چاه‌‌ها توسط کناسان مربوط می‌شد. قبل از آمدن پیت های فلزی چون امکان حمل فضولات خانه‌ها به همان صورت تر و تازه به مزارع وجود نداشت، ناچار پس از خالی کردن چاه‌های فاضلاب، مدتی محتویات آن را در کنار کوچه یا در محلی عمومی مثل میدان محله، زیر تابش نور آفتاب قرار داده تا خشک و فشرده شده، آنگاه با خاشاک و خاکستر مخلوط کرده، ورز می‌دادند و سپس بر پشت الاغ می‌بردند. بعدها بشکه‌های فلزی سربسته یا پیت‌های حلبی شرکت نفت مورد استفاده قرار ‌گرفت تا این که در اوایل دهه ۱۳۴۰ ماشین‌های مکنده،کار بارگیری و انتقال فضولات را قدری آسان کرد اما کوچه های تنگ و معوج اصفهان اجازه تردد خودرو های مکنده را نیز نمی داد و همچنان شهروندان در طول روز شاهد رد بودار قافله پیت کش ها در سطح معابر بودند. فرایندی که علاوه بر آلودگی شهر و گسترش امراض و بیماری ها، چهره شهر را در مقابل دیدگان جهانگردان و مقامات عالی رتبه خارجی که اینک پای شان بیش از گذشته به اصفهان باز شده بود تیره و تار می ساخت.
پس مسئولان شهر دست به کار شده و با کمک و هدایت سازمان برنامه، نخستین گام ها برای ایجاد شبکه جمع آوری و انتقال فاضلاب را برداشتند. در ششم بهمن ۱۳۳۸ در زمان استانداری «فرزانگان» و شهرداری مهندس «ملکی» کارگاه لوله‌سازی و اگوی شهر اصفهان در ابتدای خیابان مشتاق دوم (خیابان سلمان فارسی کنونی جنب باغ گل ها) افتتاح شد. این کارخانه را یک شرکت فرانسوی زیر نظر شهرداری اصفهان و با حمایت سازمان برنامه احداث کرد تا لوله های بتونی مورد نیاز اگوی شهر را طراحی و تولید کند.
یکسال و سه ماه بعد در ۲۵ فروردین ۱۳۴۰ کلنگ اگوی شهر اصفهان به وسیله «حسین دها» استاندار وقت، در میان هلهله و شادی مردم و بزرگان شهر، در اطراف میدان خواجو به زمین زده شد و «جَزنی»، معاون امور اجتماعی سازمان برنامه، گزارش داد «‌ساختمان اگوی اصفهان در سه مرحله اجرا می‌شود: مرحله اول آن که ساختمان لوله‌های بتونی است، از یک سال قبل شروع شده و تا کنون ۵۰ کیلومتر آن ساخته شده و ۳۵ کیلومتر دیگر آن تا سه ماه دیگر ساخته خواهد شد. قسمت دوم نصب لوله‌هاست که از امروز به وسیله‌ شرکت زروان، پیمانکار مربوطه، آغاز می‌گردد. قسمت سوم آن نصب دستگاه تصفیه است که مقدمات آن تهیه شده است». او گزارش داد: «جمع هزینه پروژه ساختمان اگو بیش از ۱۷۰ میلیون ریال است که نصف آن را سازمان برنامه و نصف دیگر را شهرداری اصفهان متقبل شده است.»
بلافاصله شرکت «زروان» کار خود را با حفر کانال بزرگی در خیابان چهارباغ آغاز کرد و سپس دیگر خیابان‌های اصلی شهر را لوله گذاری نمود. این عملیات چنان با دقت و سرعت پیش می رفت که وقتی سازمان آب و فاضلاب اصفهان کار خود را در سال ۱۳۴۵ آغاز کرد بیش از ۸۴ کیلومتر لوله گذاری فاضلاب در سطح خیابان های اصفهان انجام شده بود. در همین حین کار احداث تصفیه خانه فاضلاب نیز در ضلع جنوبی زاینده رود و در ابتدای خیابان «دالان بهشت» که بعدها به خیابان آبشار دوم معروف شد توسط شرکت «نوکار» آغاز گردید. روزنامه اصفهان در دی ماه ۱۳۴۴ چنین گزارش داد « … ساختمان سیفون فاضلاب شهر و منبع کارخانه تصفیه آن نیز به شرکت نوکار محول گردید و ساختمان‌های مزبور نیز از سال جاری آغاز شد. برای ساختمان سیفون فاضلاب که بایستی از ساحل چپ زاینده‌رود به طرف ساحل راست برود و در دالان بهشت به فاصله ۱۶۰ مترسر در بیاورد، با وجود زیادی آب در سال جاری، این عمل مهم نیز با کمال دقت و زحمت زیاد انجام شد و فقط مختصری باقی است که آن هم به زودی تمام خواهد شد. به وسیله سیفون مزبور است که طرفین لوله‌های فاضلاب شهر در دو طرف رودخانه زاینده‌رود به یکدیگر متصل می‌شود و این قسمت مهم کار مجرای فاضلاب نیز خاتمه پیدا می‌کند. محل تصفیه‌خانه فاضلاب در طرف مشرق اصفهان در فاصله شش کیلومتری واقع است. زمین این قسمت یک تا دو متر خاک دارد و زیر آن یکپارچه سنگ است که باید حفر گردیده و استخر بسیار بزرگی به عمق ۴ تا ۱۵ متر در آنجا ساخته شود، که اکنون ساختمان آن رو به اتمام است و مشغول نصب ماشین‌آلات آن می‌باشند. به طوری که تحقیق کرده ایم، تا خاتمه این سال تمامی این قسمت‌ها پایان می‌یابد و … اگو قابل بهره‌برداری می‌شود.» (اصفهان، ش ۱۳۴۱، ۱۲دی ۱۳۴۴)
البته پیش بینی های روزنامه با کمی تاخیر جنبه واقعیت به خود گرفت و تصفیه خانه فاضلاب جنوب اصفهان در سال ۱۳۴۶ که نخستین انشعاب فاضلاب در اصفهان نصب شد به بهره برداری رسید. این تصفیه خانه که هنوز در مدار بهره برداری قرار دارد و تا سال ۱۳۶۴ تنها تصفیه خانه فاضلاب شهر اصفهان به شمار می رفت امروز به عنوان نخستین و قدیمی ترین تصفیه خانه فاضلاب کشور به شمار می رود.
از آن زمان تاکنون ۳۹۷۷ کیلومتر شبکه جمع آوری فاضلاب در معابر شهر اصفهان اجرا گردیده و سه تصفیه خانه فاضلاب دیگر در سپاهان شهر، شمال و شرق اصفهان احداث شده است به گونه ای که با تلاش های انجام گرفته خوشبختانه امروز ۹۰ درصد از جمعیت شهر اصفهان تحت پوشش خدمات جمع آوری، دفع و تصفیه فاضلاب قرار دارند.
در پایان باید گفت آنچه امروز نیاز جدی شبکه فاضلاب شهر اصفهان با بیش از ۶۰ سال قدمت به شمار می رود بازسازی و نوسازی لوله های قدیمی و فرسوده است که خوشبختانه از حدود دو دهه پیش با بهره گیری از فناوری های نوین آغاز شده و به طور پیوسته ادامه دارد؛ هر چند که تکمیل آن نیازمند حمایت جدی مسئولان استانی و ملی برای تامین اعتبارات لازم است.