نشست یا فرونشستن زمین پدیده‌ای است که در اثر خالی شدن آب بافت‌های متراکم و لایه‌های زیرین سطح زمین رخ می‌دهد و تراکم سطحی به صورت تدریجی و در برخی موارد ناگهانی فرو می‌نشیند که این پدیده در بعضی استان‌ها بیشتر دیده می‌شود.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری شهید یاران، تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها و آبراهه‌ها و سازه‌های انتقال آب، شکست و یا بیرون زدگی لوله جدار چاه‌ها در نتیجه تنش‌های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان‌ها، ایجاد اختلال در بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی و ماسه دهی چاه‌ها، پیشروی امواج در مناطق پست ساحلی، کاهش برگشت‌ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته‌ها، کاهش بازدهی یا ایجاد تخریب در شریان‌های حیاتی و سازه‌های مهم و کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و تغییر در توپوگرافی و توسعه دشت سیلابی از جمله آسیب‌های فرونشست زمین است.

به اعتقاد کارشناسان این نشست باعث ایجاد ترک و شکاف‌هایی در زمین شده و سبب تأثیر روی الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، تغییر شکل سطح زمین و سیل‌خیزی مناطق می‌شود. آنان بر این باورند که پدیده فرونشست، خطرش بیش از زلزله است، زیرا وقتی در شهری زمین لرزه رخ دهد بعد از چند سال بالاخره بازسازی می‌شود، اما شهری که در اثر فرونشست از بین برود و آبخوانش تخلیه شود دیگر با هیچ انرژی و سرمایه‌گذاری بازسازی نمی‌شود. مناطقی که بیشترین میزان فرونشست را دارند به ترتیب شامل استان‌های اصفهان، تهران، کرمان، خراسان رضوی، البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی و کرمانشاه است.

طبق تحقیقات انجام‌شده؛ درحال حاضر ۴۱۰ دشت ممنوعه ایران دچار این بحران هستند؛ در برخی از دشت‌های ایران شرایط از فرونشست عبور کرده و زمین وارد مرحله بحرانی ایجاد فروچاله‌ها قرار گرفته است، از مناطق با شرایط بحرانی می‌توان به دشت کبودرآهنگ همدان، دشت ورامین، دشت نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین اشاره کرد.

بر اساس آخرین مطالعات، حدود ۴۰ میلیون نفر معادل ۴۹ درصد از جمعیت کشور در پهنه‌بندی فرونشست زمین، زندگی می‌کنند. در ایران، میزان فرونشست بیش از پنج برابر متوسط جهانی است.

پدیده فرونشست زمین به شکل‌های شکاف، فروچاله و نشست منطقه‌ای نمایان می‌شود. آسیب به چاه‌ها در منطقه‌های فرونشست روستایی و شهری به طور کامل متداول بوده، موجب خرابی چاه‌ها می‌شود. به علاوه فرونشست می‌تواند به خیابان‌ها، پل‌ها و بزرگراه‌ها آسیب زده، خطوط آب‌رسانی، گاز، فاضلاب را مختل کرده، به پی ساختمان‌ها آسیب رسانده، موجب ترک برداشتگی پی سازه‌ها، کج شدن دیوارها و تیرهای انتقال برق شود.

۹۵۸۰ شهر و روستای کشور در خطر فرونشست زمین

براین اساس علی شهباز، کارشناس محیط‌زیست اظهار کرد: “آب” مهم‌ترین عنصر محیط زیست است و در واقع “بحران آب” مادر تمام بحران‌های محیط زیست است؛ فرونشست زمین نیز ریشه در استحصال بی‌رویه آب‌های زیرزمینی دارد، همچنین ۹۵۸۰ شهر و روستای کشور در “خطر فرونشست زمین” قرار دارند.

وی افزود: پیش‌بینی‌ها حاکی از ادامه خشکسالی و کاهش بارش‌ها در کشور است و مصرف آب‌های سطحی به بالاترین حد خود رسیده است، همچنین نیمی از آبخوان‌های کشور نیز در آستانه خشک شدن کامل قرار دارند که این مسئله می‌تواند معیشت و تأمین آب شرب میلیون‌ها ایرانی را تحت تأثیر قرار دهد. فرونشست نیز ۴۹ درصد مردم را درگیر کرده است و ۳۸۰ شهر و ۹۲۰۰ روستا در معرض خطر فرونشست زمین واقع شده‌اند.

این کارشناس محیط زیست خاطرنشان کرد: همه این آمارها نشان از شرایط وخیم آبی کشور دارد و کاهش مصرف آب و افزایش بازدهی در کشاورزی، اصلاح شبکه‌های انتقال آب و روش‌های آبیاری باید مورد توجه قرار گیرد تا از رقم خوردن فاجعه آبی در کشور جلوگیری شود.

مرگ آبخوان‌ها در اثر فرونشست

همچنین علی بیت‌اللهی، کارشناس شهرسازی و آمایش سرزمین با بیان اینکه فرونشست زمین با مرگ آبخوان‌ها همراه شده است، اظهار کرد: استان تهران به ویژه جنوب و جنوب‌غرب شهر تهران، اصفهان، کرمان و فارس از نظر توسعه فرونشست زمین پیشرو هستند.

وی با انتقاد از اینکه اقدامات پیش‌بینی شده در برنامه ششم توسعه در حوزه صیانت از منابع آبی کشور کمتر از ۲۰ درصد پیشرفت داشته است، گفت: برنامه ششم توسعه به دلایل مختلف در حوزه صیانت از منابع آبی کشور توفیق نیافت.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی افزود: در برنامه ششم توسعه، الحاقیه‌هایی در رابطه با موضوع جلوگیری از فرونشست زمین پیشنهاد شد و در این بازه مکاتبات مختلفی با مجلس شورای اسلامی صورت گرفت.

وی تخصیص اعتبارات لازم به منظور حفاظت و صیانت از منابع آبی کشور در وزارت نیرو را مهم برشمرد و گفت: با توجه به افزایش میزان تقاضا و عدم توسعه منابع آبی، پیش‌بینی می‌شود، چنانچه این روند با شیب کنونی ادامه یابد، در برنامه هفتم توسعه نیز در موضوع صیانت از منابع آبی توفیقی حاصل نشود.

بیت‌اللهی تاکید کرد: نقص در اجرای برنامه‌های صیانت از منابع آب این سرزمین منجر به فرونشست زمین، خشکسالی، بیابان‌زایی و… می‌شود که تبعات آن همه افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

وی افزود: آب‌های سطحی کشور به دلایلی همچون تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و توسعه صنعتی و کشاورزی، پاسخگوی نیازها نبوده؛ کاهش یا کسری مخزن آب‌های زیرزمینی از اواسط دهه ۵۰ آغاز شده و ادامه این شیب تا اوایل دهه ۷۰، منجر به تراز و بیلان منفی آب‌های زیرزمینی شد.

خراسان رضوی وسیع‌ترین استان از نظر توسعه پهنه‌های فرونشست زمین است

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه اُفت سطح آب زیرزمینی از اوایل دهه ۷۰ تا سال ۱۴۰۰ به طور متوسط در کل کشور حدود ۲۰ متر برآورد می‌شود، اضافه کرد: کاهش آب زیرزمینی با فرونشست زمین همراه شده است.

وی مهم‌ترین استان از نظر توسعه پهنه‌های فرونشست زمین استان خراسان رضوی است، گفت: مساحت بسیاری از این استان در پهنه خطر قرار گرفته است، همچنین استان تهران به ویژه جنوب و جنوب‌غرب شهر تهران، اصفهان، کرمان، فارس از نظر توسعه فرونشست زمین پیشرو هستند، ضمن اینکه در مناطقی شاهد فرونشست زمین هستیم که با مراکز جمعیتی بزرگ همپوشانی دارند، برای مثال در کلان‌شهر اصفهان حدود دو میلیون و ۸۰۰ هزار نفر ساکن هستند و این منطقه به طور کامل در معرض پدیده فرونشست زمین قرار گرفته است.

بیت‌اللهی ادامه داد: مهم‌ترین خطر این است که آبخوان، آب خود را از دست می‌دهد و در اثر وزن لایه‌های فوقانی متراکم می‌شود و توانایی جذب و انتقال آب‌های زیرزمینی را دیگر نخواهد داشت، در چنین شرایطی آب‌های سطحی دیگر این امکان را ندارد که به داخل زمین نفوذ کند؛ از این پدیده به عنوان «مرگ آبخوان» یاد می‌شود.

وی اظهار کرد: حتی اگر در سال‌های پیش‌رو بارندگی‌ها به ۱۰ برابر میزان کنونی برسد، آبخوان‌ها خواص ذخیره آب خود را از دست داده‌اند. این امر در نهایت موجب می‌شود دشت‌ها از بین برود، روان‌آب‌ها در سطح زمین جاری شود، پوشش خاک مغذی در اثر روان آب‌ها تخریب و دشت‌ها به بیابان تبدیل شود.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: در چنین شرایطی اهمیت مدیریت منابع آب دوچندان می‌شود، به منظور جلوگیری از تداوم این روند لازم است صددرصد برنامه‌های پیش‌بینی شده در برنامه‌های توسعه‌ای کشور در رابطه با صیانت از منابع آبی اجرایی شود.

وی به نقش بخش کشاورزی در ظهور و بروز این شرایط اشاره کرد و گفت: حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد منابع آبی در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود. در این بخش از نظر شیوه‌های آبیاری و نوع محصولات کشاورزی عملکرد درستی را شاهد نیستیم و این امر منجر به هدر رفت آب می‌شود.

بیت‌اللهی افزود: به طور کلی ۳۰ درصد محصولات کشاورزی اعم از هندوانه و چغندر آب را هدر می‌دهد و با صادرات این دست از محصولات به نوعی آب با کمترین قیمت به سایر کشورها صادر می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: مسائلی همچون آب، مشاغل کشاورزان، ایمنی و امنیت غذایی و… مدیریت کشاورزی را تحت‌الشعاع قرار داده است؛ امید است در هرم مدیریتی تصمیم‌گیر که مساله کلیدی آن آب است تصمیمات درست در زمینه صیانت از منابع آبی کشور اتخاذ شود