شیخ محمد خیابانی، از جمله شخصیت‌های برجسته ایرانی است که پایه‌گذار یکی از مهم‌ترین قیام‌های تاریخ معاصر این مرزوبوم شد؛ قیامی که در آن، مردم تبریز در مقابل دخالت بیگانگان فریاد استقلال‌خواهی سر دادند و در مقابل استبداد استعمار ایستادند.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری شهید یاران به نقل از یمنا، تاریخ این سرزمین پر از قهرمان‌هایی است که در برهه‌های حساس نقش‌آفرینی کردند و علم استقلال و آزادی‌خواهی را برافراشتند و نام خود را برای همیشه در صفحات زرین ایران اسلامی به یادگار گذاشتند. شیخ محمد خیابانی از جمله این قهرمانان است که در زمانی که کشورهای استعمارگر چشم به این خاک دوخته بودند، به میدان آمد تا خشم خود را به حضور و دخالت بیگانه ابراز کند. او با هدف استقلال، آزادی و اجرای مشروطیت در سرتاسر کشور دست به قیام زد و بارها در مقابل هزاران نفر با صدای رسا به طور رسمی اعلام کرد که به چیزی جز عظمت ایران نمی‌اندیشد. قیام او منجر به تشکیل دولت آزادیستان شد، اما این دولت به دلیل شهادت شیخ محمد خیابانی در جریان درگیری نیروهای قزاق با مردم در تبریز دوام چندانی نیافت.

بیست‌ویکم شهریورماه، مصادف با سالروز شهادت این روحانی مبارز و مجاهد مشروطه‌خواه است، به همین مناسبت برای بررسی ابعاد زندگی او گفت‌وگویی با محمدحسن احمدی، استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ معاصر داشته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

زندگی سیاسی شیخ محمد خیابانی از چه زمانی آغاز شد؟

شیخ محمد خیابانی پس از پیروزی مشروطه در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی، با عضویت در انجمن ایالتی تبریز و همچنین در جریان محاصره تبریز، در دفاع از شهر نقش مهمی ایفا کرد. او بعد از خاتمه سلطنت محمدعلی شاه قاجار به نمایندگی مردم برای مجلس شورای ملی، با رأی چشم‌گیری انتخاب شد. شیخ محمد خیابانی همچنین در سال ۱۲۸۸ به عنوان نماینده مردم تبریز برای مجلس دوم انتخاب شد و او با موضع‌گیری‌های آگاهانه و ضد استبدادی و ضد استعماری، در کنار آیت‌اللّه مدرس به دفاع از مردم ستمدیده ایران پرداخت.

علت خیابانی خواندن شیخ محمد چه بود؟

علت خیابانی خواندن شیخ محمد، سکونت او در محله‌ای بزرگ، قدیمی و معروف به نام «خیابان» بود که از دوره افشاریان، صفویان و قاجاریان به این نام شهرت داشته است. اصلی‌ترین و معروف‌ترین گذر این کوی «خیابان» نام داشت که گذری طولانی بود و شخصیت‌های مبارزی چون باقرخان، هم‌رزم ستارخان در این خیابان سکونت داشتند.

چه شرایطی بر اوضاع سیاسی ایران در آن مقطع زمانی حاکم بود؟

زمان شیخ محمد خیابانی اوضاع ایران به علت استعمارگری‌های شوروی، انگلیس و آلمان، به هم ریخته بود. اولین حرکت خیابانی، مخالفت با اولتیماتوم روسیه در مجلس دوم طی یک نطق بلند یک ساعته بود. به همین دلیل بود که خیابانی برای فرار از دستگیری توسط وثوق‌الدوله، نخست‌وزیر قاجار، به خراسان رفت و به کار تجارت پرداخت. شیخ محمد خیابانی با تاج‌گذاری احمدشاه به تشکیل مجالس فلسفی مشغول شد و افراد و گروه‌هایی را به دور خود جمع کرد. محمد خیابانی، با قرارداد وثوق‌الدوله با دولت انگلستان (قرارداد ۱۹۱۹)، که طبق آن تمام امور کشوری و لشکری ایران زیر نظر مستشاران انگلیسی و با مجوز آنان صورت می‌گرفت، به مبارزه برخاست، از نظر شیخ محمد خیابانی حکومت مرکزی ایران ضعیف و وابسته به خارجی‌ها بود. او که می‌خواست با این اوضاع استعماری مبارزه کند، تنها راه را در جنبش و مقاومت در برابر دخالت نیروهای خارجی می‌دانست. از این‌رو، بعد از قبول قرارداد ۱۹۱۹ از سوی دولت ایران، قیامی را در تبریز به پا کرد. این قیام در تاریخ شانزدهم فروردین‌ماه ۱۲۹۹ آغاز شد و شیخ محمد خیابانی ظرف دو روز توانست نهادهای دولتی تبریز را به تصرف خود درآورد و در ادامه دولت آزادیستان (سرزمین آزادی) را تأسیس کند.

چه عواملی در شکل‌گیری این قیام مؤثر بودند؟

تصویب قرارداد ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله، کشتار قوای روس در تبریز، اولتیماتوم روس‌ها به ایران و همچنین اعلام انحلال حزب دموکرات آذربایجان توسط وثوق‌الدوله از عواملی بود که در نهایت منجر به شکل‌گیری قیامی توسط شیخ محمد خیابانی علیه دولت مرکزی شدند.

سرانجام قیام شیخ محمد خیابانی به کجا انجامید؟

قیام پیروزمندانه مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی، بیش از پنج ماه ادامه داشت، اما به دلیل خیانت کسانی که قول همکاری داده بودند، کم بودن نیروها، حضور قوای قزاق‌خانه در کنار شهر تبریز و همکاری آن‌ها با حکومت مرکزی، این قیام به شکست منجر شد و سرانجام با ورود نیروهای دولتی، قزاقان به فرمان مخبرالسلطنه فرستاده ویژه‌مشیرالدوله، صدراعظم وقت، شیخ‌محمد خیابانی را در بیست‌ویکم شهریورماه سال ۱۲۹۹ هجری شمسی در ۴۰ سالگی به شهادت رساندند.

درباره زندگی این مبارز شهید به چه نکاتی کمتر پرداخته شده است؟

نکته‌ای که در زندگی این مبارز تبریزی باید مورد توجه قرار بگیرد، این است که شیخ محمد خیابانی، مجتهد بود و مسجد پاتوق اصلی او در قیامش که تا پایان هم پابرجا می‌ماند و شیخ در اعتراض بیشتر در اعتلای فرهنگی تلاش می‌کند و بر تغییر فرهنگ تکیه دارد تا شعارها و مسائل دیگر. او با توجه به خاستگاه مذهبی قیامش، به صورت عملی در مقابل کمونیست‌ها قرار می‌گیرد که آن موقع از سوی سفارت آلمان مورد حمایت بودند. از طرف دیگر در برابر انگلیسی‌ها قرار دارد که می‌خواست قرارداد ۱۹۱۹ را به ایران تحمیل کند. آنها نمایندگان خاصی از جمله کاپیتان ادموند را به سمت شیخ می‌فرستند که او وعده‌هایی می‌دهد، اما شیخ نمی‌پذیرد و او را بیرون می‌کند و می‌گوید من با انگلیسی‌ها در هیچ جبهه‌ای قرار نمی‌گیرم.

مقام معظم رهبری نیز به تمجید از شخصیت و قیام شیخ محمد خیابانی پرداخته‌اند، در این باره بگویید؟

قیام مردم تبریز را باید تداوم‌بخش انقلاب مشروطه و تکامل‌بخش نهضتی دانست که گرفتار دست زالوصفتان شده بود که یک دست در جیب دولت انگلستان و دست دیگر در جیب دولت روسیه داشتند و مواجب‌بگیر و حقوق‌بگیر آنان شده بودند. قیام شهید خیابانی، میرزا کوچک‌خان جنگلی و قیام محمدتقی‌خان پسیان همه در یک دوره تاریخی مشخص و با هدف ایجاد استقلال در ایران شکل گرفت و اتهاماتی چون تجزیه‌طلبی و تلاش برای جدایی از ایران نمی‌تواند از ارزش قیام‌های ملی و مردمی آن‌ها بکاهد؛ برای همین مقام معظم رهبری، از شیخ خیابانی به عنوان مرد مبارز و روحانی آزادی‌خواه یاد می‌کنند که هم در برابر استبداد و هم در برابر استعمار ایستادگی کرد. ایشان معتقدند در موضوع مرحوم شیخ محمد خیابانی که تبریز یک تنه ایستاد، مسئله قرارداد وثوق بود. در تهران عمال و حکومت ضعیف با یک قرارداد و امور مالی و نظامی کشور را دو دستی به انگلیس تقدیم کردند. در آن زمان تبریزی‌ها به رهبری مرحوم خیابانی در مقابل این قضیه ایستادند و آن حوادث عجیب تبریز پیش آمد.